[ Pobierz całość w formacie PDF ]

specjalnym pokazie-seansie. Także i tu dokonała Szymborska zabiegu u k o n k r e t n i e n i a
zjawiska przypadku. Co tym skuteczniejsze, że sztukmistrz to ktoś, kto w oczach  zwykłej
gawiedzi uchodzi za cudotwórcę, który wprawdzie czyni rzeczy  nie do wiary , ale rzetelnie
prawdziwe (przecież faktycznie wyciągnął Jadzi zza ucha jajko i faktycznie zamienił szklankę z
wodą w trzy gołębie).
W tym akurat wierszu zrobił coś innego, ale nie dziwota - pracował w bezpośredniej materii
życia. Zauważmy mimochodem, że po raz kolejny dotykamy w tej poezji Szekspirowskiej
materii teatru-życia. Sztukmistrz to przecież reżyser scenicznych cudów i aktor jednocześnie,
kuzyn Prospera, magika wyczarowującego teatr duchów dla gości swojej wyspy.
 Seans , acz o przypadku traktuje, skonstruowany jest nadzwyczaj nieprzypadkowo. Każda z
pięciu strof  Seansu zbudowana jest na podobnej zasadzie gramatyczno-stylistycznej, i każda
podstawowy temat rozwija w różnych wariacjach. Jest to, jak trafnie zauważył jeden z badaczy
71
 W zatrzęsieniu , w: Widok z ziarnkiem piasku, op. cit.
72
 Chmury , w: Widok z ziarnkiem piasku, op. cit.
73
 Wszelki wypadek , w: Wszelki wypadek, op. cit.
109
twórczości Szymborskiej, częsta w jej przypadku zasada eksplikacji.74 Otóż strofę otwiera
odnarratorska informacja w trybie oznajmującym (np.  Przypadek obraca w rękach kalejdoskop.
Migocą w nim miliardy kolorowych szkiełek. ), a pózniej następuje rozwinięcie tematu w
zmienionej formie gramatycznej75 - rolę narratora w pierwszej już osobie przejmuje jakiś  on
bądz jakaś  ona , zwracając się do ukrytego w tekście rozmówcy ( Wchodzę do bistro i staję jak
wryty ;  Zgadnij kogo spotkałam ; itd.). Tylko strofa ostatnia ma narratora w pierwszej osobie
liczby mnogiej -  my ( Chce nam się śmiać i płakać ). Jest to poniekąd podsumowanie
 seansu , stąd, myślę, taka właśnie rozszerzona forma.
%7łeby już być całkiem w porządku wobec konstrukcji wiersza, wypada powiedzieć, że w
dwóch przypadkach (strofa druga i trzecia) zwierzenia w mowie pozornie zależnej są jakby
uzupełniane przez owego bezosobowego narratora, dodającego kilka przykładów  od siebie .
( Myślałam, że nie żyje, / a on w mercedesie - zwierza się w strofie drugiej  jakaś ona , a
narrator dopowiada:  W samolocie do Aten. / Na stadionie w Tokio ).
Każda strofa demonstruje też inny wariant działania przypadku.
W pierwszej - przypadek pozwala odkryć de facto istniejące w strukturze świata, ale
nieznane dotąd bohaterowi związki bądz zależności przyczynowo-skutkowe (tu: rodzinne
pokrewieństwo). W drugiej - pomaga obalić fałszywe domniemania albo przekonania,
podważając naiwną i pochopną wiedzę o świecie (ukazując narratorce kogoś, o kim sądziła, że
nie żyje). W trzeciej - kreuje nową rzeczywistość, której początek zależy co prawda od
przypadku, ale ciąg dalszy będzie już przebiegał wedle reguł konieczności (spotkanie obcych
ludzi, którzy odtąd będą wieść wspólne życie). W czwartej - przypadek daje klucz do
rozwiązania jakiejś życiowej zagadki, dokłada brakujące części do  dziurawej rzeczywistości
(tu: przedmioty pomagające rozpoznać coś lub kogoś). Wreszcie w piątej - tworząc złudzenie,
że świat nie jest chaosem, ale zbiorem pewności i nadziei, w którym to, co nie do wiary, może
być do wiary (spotkanie kogoś z  czwartej B , o kim się dawno zapomniało, na okręcie,
symbolu awansu znikąd do wielkiego świata).
Inna sprawa, że to właśnie złudzenie tylko... I tylko  jeszcze chwilę wypełnia nas radość , że
 świat jest mały i  łatwo go pochwycić / w otwarte ramiona .
Przypadek - w swojej szczęsnej wersji, o jakiej tu mowa - ma zatem własności
terapeutyczne, pozwala na moment zapomnieć o rzeczywistym chaosie świata, oswoić jego
grozną niejasność. Ale nie przypadkiem właśnie w tej strofie sztukmistrz-przypadek używa
zabiegu hipnozy.  Głowa zaczyna ciążyć. / Opadają powieki. Złudzenie jasności i łatwości
świata przeżywamy we śnie. Niestety. Potem znów wraca jawa. Tak, ta sama z tylekroć
cytowanego już wiersza, co  siedzi nam na karku, / ciąży na sercu, / wali się pod nogi .
Oto kolejny paradoks. W poezji Szymborskiej to nie reguła, ale właśnie przypadek jest
czymś, na co warto liczyć, co jest bliższe i w sumie mniej zwodnicze.  Moja wiara jest silna,
ślepa i bez podstaw , pisała poetka w  Odkryciu ; także i ten cytat już przywoływaliśmy. Z l e p
a. Zlepa jak Temida, grecka bogini sprawiedliwości. Zlepa, więc ufna tylko w głos wewnętrzny.
I bez podstaw, więc z góry zakładająca, że nie reguła, ale właśnie przypadek, pojedyncza,
niespodziewanie ratunkowa decyzja o zaniechaniu niebezpiecznego wynalazku pozwoli zapobiec
nieobliczalnym skutkom (poetka tego wprost nie nazywa) potencjalnej zagłady. Bo o tym jest
właśnie  Odkrycie .  Szybują mi te słowa ponad regułami , dopowiada Szymborska. Słowa
nadziei.
Więc nadzieja w przypadku, nie w regule. Skąd ta obsesja - bo to niemal obsesja! -
przypadku w tej poezji? Ma coś wspólnego z urazem wywołanym skutkami młodzieńczej wiary
poetki w reguły, czyli ostateczny porządek świata, jaki obiecywał socjalizm? Czy jest tylko
74
 Eksplikacja (...) to jasno sformułowana teza oraz seria przykładów, które daną tezę ilustrują, wzbogacają jej sens,
poszerzają widnokrąg poznania . W: Edward Balcerzan,  W szkole świata ,  Teksty drugie 1991, nr 4.
75
Teoria literatury posługuje się w takich przypadkach terminem  mowy pozornie zależnej .
110
naturalnym efektem wielu pózniejszych przemyśleń o ogólnej naturze świata, wynikłych z
obserwacji konkretnych zjawisk w tym świecie zachodzących?
Nie ma na to dobrej odpowiedzi, bo może tak, może nie. Kto żyje w czasie marnym, może
zamknąć oczy i utonąć w sobie, otworzyć się na pejzaże wewnętrzne i wychodzić na zewnątrz
tylko po kawę, bułki i papierosy. Albo może postawić krzesło przy otwartych drzwiach i słuchać
głosów świata, od czasu do czasu włączając się do rozmowy. Otwierając jakikolwiek tom
Szymborskiej czasem mam wrażenie, jakbym znalazł się naprzeciwko tych drzwi. I czuję, że
jestem mimowiednie wywoływany do odpowiedzi, i że pytania, które usłyszę, sformułowane w [ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • razem.keep.pl